een bijzondere relatie Vermeer vs. leeuwenhoek
de beroemde van leeuwenhoek als model voor Vermeer
We gaan terug naar 1632 toen in de stad Delft twee jongetjes werden gedoopt in de Nieuwe Kerk. Op 31 oktober de kleine Johannis en op 4 november wordt het jongetje Thonis gedoopt. We kennen ze beide beter als Johannes Vermeer en Antonie van Leeuwenhoek. Op de website van Stadsarchief Delft kun je het doopboek inzien en wat blijkt; twee van de meest bekendste Delvenaren staan gewoon op dezelfde bladzijde. De grote wetenschapper en de meesterschilder, worden kort achterelkaar geboren en zijn dus leeftijdsgenoten. De vraag is dan of zij gedurende hun leven hebben gekend en misschien wel samen een Delfts biertje hebben genuttigd?
Delft in de 17e eeuw
Delft was één van de welvarendste steden van Holland en dit trok veel mensen naar de stad, waardoor het inwonersaantal opliep tot 30.000 inwoners. Na de stadsbrand van 1536 (meer info) werden alle huizen van steen gebouwd en kreeg Delft al vroeg een rijke aanblik. Met een eigen zeehaven als Delfshaven, een aandeel in de VOC en de bloeiende handel in bier en aardewerk, steeg de welvaart in de stad. Het was dan ook een schok toen op 12 oktober 1654 de stad werd opgeschrikt door een enorme knal. Een voormalig klooster die werd gebruikt als opslag voor buskruit explodeerde, later bekend als ‘De Delftse Donderslag’. De naar schatting 90.000 pond buskruit die lag opgeslagen zorgde voor een enorme ravage. Honderden huizen werden verwoest en het aantal doden is nooit goed vastgesteld. Eén van de slachtoffers was de schilder Carel Fabritius, bekend van ‘Het Puttertje’ en te zien in het Mauritshuis in Den Haag. Hij is ook één van de schilders die wordt genoemd als mogelijke leermeester van Johannes Vermeer. Delft herstelde snel van de ramp en op de plek van de explosie werd een groot plein ingericht, nu bekend als de Paardenmarkt.
Gouden eeuw en de schilderkunst
De welvaart steeg en iedereen wilden zijn huizen rijkelijk opsieren met schilderijen van stillevens, landschappen of gewoon het dagelijks leven. De rijke handelaren, bestuurders en adel lieten zich maar al te graag vastleggen en zo ontstond ‘de selfie’ van de 17e eeuw. Bekend portretschilder was de Delftse Michiel van Mierevelt, die goed verdiende aan het op grote schaal produceren van portretten van rijke burgers, die hij meestal grotendeels door zijn leerlingen liet maken. Hij werd een veel gevraagd portretschilder door zijn portret van stadhouder Prins Maurits. In de 17e eeuw groeide het niveau van de Delftse schilderkunst en trok dit jonge talenten naar de stad. Lang kon Delft hier niet van genieten, want uiteindelijk had Amsterdam toch een grotere aantrekkingskracht. Een bekend schilder uit die tijd en van invloed geweest op het werk van Johannes Vermeer, was Pieter de Hooch. Na zijn jaren in Delft vertrok hij als geboren Rotterdammer naar Amsterdam om daar wereldfaam te verwerven. Helaas kwam zijn droom niet uit een bracht hij zijn laatste levensjaren door in een Amsterdams ‘Dolhuis’. Het is trouwens nu nog steeds voor veel Rotterdammers moeilijk om in Amsterdam te zijn! Vermeer groeide op gedurende deze Delftse bloeiperiode en met een vader in de kunsthandel, was zijn levenspad uitgestippeld. Na zijn leermeesterschap werd hij lid van het St. Lucas Gilde en bestaat zijn oeuvre nu uit 35 erkende schilderijen. Hij kreeg de bijnaam ‘Meester van het Licht’ door zijn prachtige weergave van lichtdonker contrast.
De jonge van Leeuwenhoek
De Gouden Eeuw was ook de tijd van de wetenschap, een periode van onderzoek en veel nieuwe ontdekkingen. Antonie van Leeuwenhoek groeide op als zoon van een mandenmaker en heeft niet de route gevolgd als de meeste wetenschappers door naar een universiteit te gaan en zijn kennis te verdiepen. Van Leeuwenhoek was autodidact; hij heeft alles door zelfstudie geleerd. Als jonge jongen werd hij in Amsterdam opgeleid tot boekhouder in een klein lakenwinkeltje. Nieuwsgierig keek hij naar het werk van de lakenhandelaar en zijn gebruik van een ‘dradenteller’. Een eenvoudig apparaatje met een kleine lens, die hooguit 3 tot 4 maal kon vergroten. Zo kon de handelaar de weefsels van het laken goed bekijken en de kwaliteit bepalen. Hij overschatte zijn talenten als lakenhandelaar, door na zijn opleiding zelf een klein lakenwinkeltje te starten in zijn geboortestad. Het was geen succes maar door het gebruik van de dradenteller, was de interesse in de lens geboren. Hij werd hierna kamerbewaarder voor het stadsbestuur en wandelde dagelijks langs de markten van Delft. Met nieuwsgierigheid bewonderde hij het werk van de glasblazers en met stukjes glas ging hij in zijn kamertje aan de slag. Door te slijpen en polijsten, wist hij lensjes te maken die wel meer dan 270 maal konden vergroten. De wetenschappelijk onderzoeker was geboren en hij zou als eerste de bacterie, zaadcel en rode bloedcel ontdekken. Hij wordt dan ook gezien als de grondlegger van de microbiologie.
Relatie tussen Vermeer en van Leeuwenhoek
Wat wij met zekerheid kunnen stellen, is dat van Leeuwenhoek een rol heeft gespeeld bij de uitvoering van het testament van Vermeer na zijn dood. Na het rampjaar 1672 en de economische crisis die hierop volgde, ging het slecht met de kunsthandel. Vermeer overleed in 1675, zijn vrouw Catherina Bornes achterlatend met 11 kinderen en enorme schulden. Van Leeuwenhoek speelde een belangrijke rol bij het uitvoeren van het testament en het zorgen dat alle schulden werden voldaan. Uit oude documenten kunnen we opmaken dat hij geen ‘goodwill’ toonde naar de vrouw van Vermeer. Zij probeerde, na de trieste dood van haar man, het schilderij ‘De Schilderkunst’ in bezit te houden. Alle schilderijen die nog in bezit waren van het gezin moesten naar een veiling om met de opbrengst de schulden af te betalen. Catherina gaf aan dat het schilderij was geschonken aan haar moeder en niet in haar bezit was. Van Leeuwenhoek vocht dit aan en zo werd ook dit schilderij op een veiling verkocht.
Er is de overtuiging dat Vermeer en Van Leeuwenhoek elkaar ook gedurende het leven hebben gekend. De wetenschapper was een bekende in de stad, een man van faam en leen zelfportret past daar dan goed bij. Mogelijk heeft hij dan ook model gestaan voor twee Vermeer schilderijen. Hieronder ziet u beide werken; de Astronoom en de Geograaf. Op beide stukken wordt dezelfde man afgebeeld en toont deze gelijkenis, met een portret van de wetenschapper geschilderd 20 jaar later door Johannes Verkolje.
Relatie tussen Vermeer en van Leeuwenhoek
De camera obscura werd toegepast om een afbeelding op een vlak te projecteren. Het was niet meer dan een donkere doos met hierin een klein gaatje, waar een lens in werd geplaatst. Het licht wat hierin valt, zorgt voor een projectie op het tegenoverliggende vlak. De projectie werd dan wel ondersteboven weergegeven. Het is was hierdoor mogelijk om een beeltenis over te trekken. Van Vermeer wordt aangenomen dat hij de camera obscura heeft toegepast bij het tot stand brengen van een aantal van zijn schilderijen. Goed voorbeeld is zijn werk ‘De Schilderkunst’, waar Vermeer de kaart van Nederland op de achtergrond heeft geschilderd. De kaart is in meerdere oplagen geproduceerd. Er bestaat nog steeds een vergelijkbare versie van deze kaart en wanneer deze wordt verkleind naar de maat op het schilderij, dan klopt deze tot op de millimeter. Het gebruik van de camera obscura door Vermeer is voor sommige kenners, reden een relatie te leggen met Antonie van Leeuwenhoek. Beide tonen ze zo hun interesse in de lens en wie weet heeft de wetenschapper een rol gespeeld bij de lens voor de camera obscura van Vermeer.
Het is altijd leuk om in de geschiedenis te graven, alleen wordt de geschiedenis veelal geschreven door mensen, die er niet bij zijn geweest. Nieuwe technieken en ontdekkingen passen onze verhalen weer aan of creëren weer nieuwe vragen. Wil je meer ontdekken over Vermeer, van Leeuwenhoek of Delft, boek dan eens een Rondleiding door Delft.
